(6) 1. สจิตฺตวคฺโค

1-10. สจิตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[51-60] ทุติยสฺส ปฐมาทีนิ อุตฺตานตฺถานิฯ ทสเม ปิตฺตํ สมุฏฺฐานเมเตสนฺติ ปิตฺตสมุฏฺฐานา, ปิตฺตปจฺจยาปิตฺตเหตุกาติ อตฺโถฯ เสมฺหสมุฏฺฐานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สนฺนิปาติกาติ ติณฺณมฺปิ ปิตฺตาทีนํ โกเปน สมุฏฺฐิตาฯ อุตุปริณามชาติ วิสภาคอุตุโต ชาตาฯ ชงฺคลเทสวาสีนญฺหิ อนูปเทเส วสนฺตานํ วิสภาโค จ อุตุ อุปฺปชฺชติ, อนูปเทสวาสีนญฺจ ชงฺคลเทเสติ เอวํ ปรสมุทฺทตีราทิวเสนปิ อุตุวิสภาคตา อุปฺปชฺชติเยวฯ ตโต ชาตาติ อุตุปริณามชาฯ อตฺตโน ปกติจริยานํ วิสยานํ วิสมํ กายปริหรณวเสน ชาตา วิสมปริหารชาฯ เตนาห ‘‘อติจิรฏฺฐานนิสชฺชาทินา วิสมปริหาเรน ชาตา’’ติฯ อาทิ-สทฺเทน มหาภารวหนสุธาโกฏฺฏนาทีนํ สงฺคโหฯ ปรสฺส อุปกฺกมโต นิพฺพตฺตา โอปกฺกมิกาฯ พาหิรํ ปจฺจยํ อนเปกฺขิตฺวา เกวลํ กมฺมวิปากโตว ชาตา กมฺมวิปากชาฯ ตตฺถ ปุริเมหิ สตฺตหิ การเณหิ อุปฺปนฺนา สารีริกา เวทนา สกฺกา ปฏิพาหิตุํ, กมฺมวิปากชานํ ปน สพฺพเภสชฺชานิปิ สพฺพปริตฺตานิปิ นาลํ ปฏิฆาตายฯ

สจิตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจิตฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(7) 2. ยมกวคฺโค

1-7. อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา

[61-67] ทุติยสฺส ปฐมาทีนิ อุตฺตานตฺถานิฯ สตฺตเม นฬกปานเกติ เอวํนามเก นิคเมฯ ปุพฺเพ กิร (ชา. อฏฺฐ. 1.1.19 อาทโย) อมฺหากํ โพธิสตฺโต กปิโยนิยํ นิพฺพตฺโต มหากาโย กปิราชา หุตฺวา อเนกสตวานรสหสฺสปริวุโต ปพฺพตปาเท วิจริ, ปญฺญวา โข ปน โหติ มหาปญฺโญฯ โส ปริสํ เอวํ โอวทติ, ‘‘ตาตา, อิมสฺมิํ ปพฺพตปาเท วิสผลานิ โหนฺติ, อมนุสฺสปริคฺคหิตา โปกฺขรณิกา นาม โหนฺติ, ตุมฺเห ปุพฺเพ ขาทิตปุพฺพาเนว ผลานิ ขาทถ, ปีตปุพฺพาเนว ปานียานิ ปิวถ, เอตฺถ โว ปฏิปุจฺฉิตกิจฺจํ นตฺถี’’ติฯ เต อปีตปุพฺพํ ทิสฺวา สหสาว อปิวิตฺวา สมนฺตา ปริธาวิตฺวา มหาสตฺตสฺส อาคมนํ โอโลกยมานา นิสีทิํสุฯ มหาสตฺโต อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ, ตาตา, ปานียํ น ปิวถา’’ติ อาหฯ ตุมฺหากํ อาคมนํ โอโลเกมาติฯ ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ สมนฺตา ปทํ ปริเยสมาโน โอติณฺณปทํเยว อทฺทส, น อุตฺติณฺณปทํฯ อทิสฺวา ‘‘สปริสฺสยา’’ติ อญฺญาสิฯ ตาวเทว จ ตตฺถ อภินิพฺพตฺตอมนุสฺโส อุทกํ ทฺเวธา กตฺวา อุฏฺฐาสิ – เสตมุโข, นีลกุจฺฉิ, รตฺตหตฺถปาโท, มหาทาฐิโก, วนฺตทาโฐ, วิรูโป, พีภจฺโฉ, อุทกรกฺขโสฯ โส เอวมาห – ‘‘กสฺมา ปานียํ น ปิวถ, มธุรํ อุทกํ ปิวถ, กิํ ตุมฺเห เอตสฺส วจนํ สุณาถา’’ติฯ มหาสตฺโต อาห ‘‘ตฺวํ อธิวตฺโถ อมนุสฺโส’’ติ? อามาหนฺติฯ ‘‘ตฺวํ อิธ โอติณฺเณ ลภสี’’ติ อาหฯ อาม, ตุมฺเห ปน สพฺเพ ขาทิสฺสามีติฯ น สกฺขิสฺสสิ ยกฺขาติฯ ปานียํ ปน ปิวิสฺสถาติฯ อาม, ปิวิสฺสามาติฯ เอวํ สนฺเต เอกมฺปิ วานรํ น มุญฺจิสฺสนฺติฯ ‘‘ปานียญฺจ ปิวิสฺสาม, น จ เต วสํ คมิสฺสามา’’ติ นฬํ อาหราเปตฺวา โกฏิยํ คเหตฺวา ธมิฯ สพฺโพ เอกจฺฉิทฺโท อโหสิฯ ตีเร นิสีทิตฺวาว ปานียํ ปิวิฯ เสสวานรานมฺปิ ปาฏิเยกฺกํ นฬํ อาหราเปตฺวา ธมิตฺวา อทาสิฯ สพฺเพ เต ปสฺสนฺตสฺเสว ปานียํ ปิวิํสุฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ทิสฺวา ปทมนุตฺติณฺณํ, ทิสฺวาโนตริตํ ปทํ;

นเฬน วาริํ ปิสฺสาม, เนว มํ ตฺวํ วธิสฺสสี’’ติฯ (ชา. 1.1.20);

ตโต ปฏฺฐาย ยาว อชฺชทิวสา ตสฺมิํ ฐาเน นฬา เอกจฺฉิทฺทาว โหนฺติฯ อิมสฺมิญฺหิ กปฺเป กปฺปฏฺฐิยปาฏิหาริยานิ นาม จนฺเท สสลกฺขณํ (ชา. 1.4.61 อาทโย), วฏฺฏชาตเก (ชา. 1.1.35) สจฺจกิริยฏฺฐาเน อคฺคิชาลสฺส อาคมนุปจฺเฉโท, ฆฏีการสฺส มาตาปิตูนํ วสนฏฺฐาเน อโนวสฺสนํ (ม. นิ. 2.291), โปกฺขรณิยา ตีเร นฬานํ เอกจฺฉิทฺทภาโวติฯ อิติ สา โปกฺขรณี นเฬน ปานียสฺส ปิวิตตฺตา ‘‘นฬกปานกา’’ติ นามํ ลภิฯ